Kamu İktisadi Teşebbüsleri olarak bilinen KİT'ler, gündelik hayatımızda adını sıkça duyduğumuz kurumlardır. KİT'lerle ilgili konular sıkça karşımıza çıksa da hangi kurumların KİT statüsünde olduğu da tam bilinmemektedir. Biz de bu yazımızda Kamu İktisadi Teşebbüsleri olarak bilinen KİT'leri anlatmaya çalışacağız. KİT nedir? KİT hangi amaçla kurulur? Kamu İktisadi Teşebbüslerinin özellikleri nelerdir? Ülkemizde bulunan KİT kuruluşları nelerdir? İşte detaylar…
Kamu iktisadi teşebbüsleri pek çok kişinin dilinde olan ama tam olarak tanımını bilmediği bir tabirdir. Kamu iktisadi teşebbüsleri sermayesinin tamamı devlete ait olan bir kuruluştur. Hangi amaçla kurulur, özellikleri nelerdir, gelin birlikte bakalım…
Kamu İktisadi Teşebbüsleri olarak bilinen KİT’ler, ülkemizde herkes tarafından sıkça dillendirilen ancak hangi kurumların KİT statüsünde olduğu tam bilinmeyen konudur. KİT nedir, devlet tarafından neden KİT kurulur? Hangi kurumlar KİT statüsündedir? Ülkemizde bulunan KİT kuruluşları nelerdir? Bu soruların cevaplarına hep birlikte bakalım.
Kamu İktisadi Teşebbüsleri, 18 Haziran 1984 tarih ve 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin ikinci maddesinin birinci bendi gereğince, İktisadi devlet teşekkülleri ve kamu iktisadi kuruluşları olarak ikiye ayrılmıştır.
Sermayesinin tamamı devlete ait olan ve iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet gösterenlere kamu iktisadi teşebbüsleri denilmektedir. Sermayesinin tamamı devlete ait olan ve tekel niteliğindeki mallar ile temel mal ve hizmet üreterek bunların pazarlamasını yapanlara ise kamu iktisadi kuruluşu denilmektedir.
Bu kuruluşlar ülkeden ülkeye farklı isimlerle aynı amaca hizmet etmektedir. İngiltere’de Millileştirilmiş Endüstri ve Kamu Şirketleri olarak anılır. Fransa’da Kamu Girişimleri ismiyle faaliyet göstermektedirler.
Devletlerin ekonomik ve siyasi nedenlerle elde ettikleri gücü korumak istemesinden dolayı kurulmaktadır. Çok büyük organizasyona ihtiyaç duyulan ve ciddi yatırım gerektiren KİT kuruluşlarının özel teşebbüs kanalıyla kurulması ve sürdürülebilir şekilde ayakta kalması pek mümkün görülmemektedir.
KİT’lerde her ne kadar şirket olarak iktisadi bir kaygı var olsa da kamu yararına göre çalışması da ön planda tutulmaktadır. Bu nedenle KİT’lerin kurulmasında ekonomik, sosyal ve mali nedenler ön planda tutulmaktadır. KİT kuruluşları, ekonomik kalkınmanın ve dengenin sağlanmasında sosyal ve siyasi bir denge unsuru olarak faaliyet göstermektedirler. KPSS
- Teşebbüsler Cumhurbaşkanınca kurulur.
- Yeni bir teşebbüsün kurulmasında ve mevcut bir müessese veya bağlı ortaklığın teşebbüs haline getirilmesinde, ekonomik ihtiyaçlar gözetilir.
- Teşebbüsler tüzel kişiliğe sahiptir.
- Teşebbüsler, 295 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile saklı tutulan hususlar dışında özel hukuk hükümlerine tabidir.
- Teşebbüsler, Genel Muhasebe Kanunu ile Devlet İhale Kanunu hükümlerine ve Sayıştay’ın denetimine tabi değildir.
- Teşebbüslerin sorumlulukları sermayeleri ile sınırlıdır. Teşebbüslerin sermayesi, ilgili bakanlığın talebi üzerine Koordinasyon Kurulunca tespit edilir.
- Teşebbüs organları, yönetim kurulu ve genel müdürlüktür.
- Yönetim Kurulu, teşebbüsün en yüksek seviyede yetkili ve sorumlu karar organıdır.
- Genel Müdürlük, teşebbüsün yetkili ve sorumlu yürütme organıdır.
- Yönetim kurulu bir başkan ve beş üyeden oluşur. Genel müdür yönetim kurulunun da başkanıdır.
- Yönetim kurulu üyelerinin görev süresi üç yıldır. Görev süresi sona erenler tekrar atanabilirler. Atandıkları usule göre görevlerinden alınabilirler.
- Teşebbüslere ait uzun vadeli veya yıllık genel yatırım ve finansman programlarının hazırlanmasında, finansman imkânları ve teşebbüslerin yatırım kapasiteleri göz önünde tutulur. Teşebbüslere ait uzun vadeli yatırım ve finansman programları, ilgili bakanlığın incelemesinden geçtikten sonra Hazine ve Maliye Bakanlığına gönderilir. Yıllık genel yatırım ve finansman programı Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanır. Hazırlanan yıllık genel yatırım ve finansman programı, takvim yılı başından en az yetmişbeş gün önce Cumhurbaşkanınca karara bağlanır.
- Teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklar, işletmelerinde mal ve hizmet fiyatlarını tespitte serbesttirler. Cumhurbaşkanı; teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıkları faaliyet alanlarıyla ilgili olarak görevlendirebilir veya mal ve hizmetlerin fiyatlarını tespit edebilir.
Dünya’da KİT’ler 1929 ekonomik krizi sonrası kurulmaya başlamıştır. İlk olarak İtalya’da KİT şeklinde faaliyetler başlarken, daha sonra İspanya ve İngiltere’de yaygınlaşmıştır. Bu tarihlerden çok daha önceki tarihlere baktığımızda Mithat Paşa döneminde 1863 yılında kurulan “Memleket Sandıkları” sonraki yıllarda Ziraat Bankası adını alacak olan kuruluş, ilk KİT örneği olabilecek türdedir. Tarım sektörünün kredi ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulmuştur.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında teşebbüs-i şahsi (bireysel girişimler) desteklenmiş olsa da 1929 ekonomik buhranı ile birlikte ekonomik liberal politikalardan vazgeçilerek devletçi ekonomik anlayışa dönülmüştür. Birinci beş yıllık sanayi planı öncesinde kurumların büyük bölümünde millileştirme ve devletleştirme ön planda tutulmuştur. İktisadi nitelikte olabilecek çoğu kuruluş devlet bütçesi ve devlet eliyle kurulmaya çalışılmıştır.
Bankalar, atölyeler, fabrikalar, sanayi tesisleri gibi bir çok alanda KİT olarak düşünülebilecek kuruluşun temeli Cumhuriyet’in ilk yıllarında atılmıştır. Demokrat Parti Dönemi olan 1950-1960 arasında da günümüze kadar gücünü koruyan önemli Kamu İktisadi Teşebbüsleri kurulmuştur.
Devlet Demir Yolları, PTT, Et ve Balık Kurumu, Devlet Malzeme Ofisi ve Türkiye Petrolleri A.Ş. gibi. Bu tarihten sonraki dönemlere baktığımızda ise KİT sayılarında gitgide azalan bir süreç yaşanmıştır. Dünya ekonomisinde liberal ekonomik yapının ön planda tutulması, devletin ekonomi içerisinde minimal düzeyde yer almasını gerektirmiştir. 1994 yılında kurulan Özelleştirme İdaresiyle birlikte, bir çok kamu iktisadi teşebbüslerinin özel sektöre satılmasının önü açılmıştır. Son yıllara baktığımızda ülkemizde aktif halde kalan KİT sayısı bir hayli azalmıştır.
Günümüzde devlet elinde kalan KİT kuruluşlarının sayısı oldukça azalmıştır. Bu azalışa rağmen Kamu İktisadi Teşebbüsleri, yaptıkları işlerle önemlerini korumaktadır. Ülke çapında bir organizasyon ve kamusal bir ihtiyacın karşılanması söz konusu olduğunda bu teşebbüslerin varlığı ön plana çıkmaktadır. Ülkemizde bulunan KİT kuruluşları şunlardır:
